رهیافتی نو بر مؤلفه‌های پایداری در صنعت کاغذسازی: تحلیل شبکه‌ای شاخص‌ها با رویکرد نگاشت شناختی فازی

آخوندزاده, سلمان; صوفی, منصور; سجادی, سیده آمنه; فدایی, مهدی

doi:10.22092/ijwpr.2025.370575.1813

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ دانشجوی دکتری، گروه مدیریت صنعتی، واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ایران

² استادیار، گروه مدیریت صنعتی، واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ایران

³ استادیار، گروه کشاورزی، واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ایران

https://doi.org/10.22092/ijwpr.2025.370575.1813

چکیده

سابقه و هدف: صنعت کاغذسازی به‌عنوان یکی از صنایع کلیدی و پرکاربرد در اقتصاد ملی، همواره با چالش‌های متعددی درزمینه مصرف منابع، آثار زیست‌محیطی و الزامات اجتماعی مواجه بوده است. توسعه پایدار در این صنعت نه‌تنها تضمین‌کننده بقا و سودآوری بلندمدت است، بلکه به کاهش مصرف منابع طبیعی، بهبود عملکرد زیست‌محیطی و ارتقای جایگاه اجتماعی سازمان‌ها نیز کمک می‌کند. این پژوهش باهدف شناسایی و تحلیل مؤلفه‌های اساسی پایداری در صنعت کاغذسازی ایران با بهره‌گیری از روش نگاشت شناختی فازی انجام شده است تا تصویری جامع از تعاملات میان عوامل کلیدی ارائه دهد و راهبردهایی عملی برای ارتقای پایداری سازمانی پیشنهاد کند.
مواد و روش‌ها: جامعه آماری تحقیق شامل 13 خبره صنعت کاغذسازی و دانشگاهیان فعال در حوزه پایداری بود که بر اساس معیارهایی مانند تجربه کاری طولانی، سابقه مدیریتی و آشنایی با مفاهیم پایداری انتخاب شدند. ابتدا با مرور نظام‌مند منابع علمی و جست‌وجو در پایگاه‌های معتبر، ۹۳ مؤلفه اولیه شناسایی شد. سپس با به‌کارگیری تحلیل عاملی اکتشافی (روش تحلیل مؤلفه‌های اصلی Principle Component Analysis))(، این مؤلفه‌ها به ۲۴ مؤلفه نهایی در سه بعد اجتماعی (آموزش و توسعه کارکنان، رضایت کارکنان، رضایت مشتری، پاسخگویی شرکت، میزان مواجهه کارکنان با مواد شیمیایی و سفیدکننده)، زیست‌محیطی (میزان مصرف انرژی، برنامه‌ریزی نگهداری و تعمیرات برای کاهش اتلاف انرژی، مدیریت پسماندهای خطرناک، توانایی بازیافت، کاهش آلاینده‌های زیست‌محیطی، استفاده از مواد بازیافتی، مدیریت لجن، آلودگی هوا، استفاده از آب خاکستری، میزان مصرف چوب) و اقتصادی (هزینه تولید به ازای هر تن کاغذ، قیمت محصول کاغذ، سودآوری شرکت، کارایی عملیاتی، کیفیت کاغذ تولید شده، هزینه خرید آخال، میزان از کارافتادگی و توقف خط تولید، درآمد حاصل از فروش محصولات جانبی، هزینه‌های بازیافت) تقلیل یافتند. باوجود اینکه نقش دولت در تدوین سیاست‌ها و اعمال نظارت بر شاخص‌های زیست‌محیطی و اجتماعی از اهمیت بالایی برخوردار است، در این پژوهش تمرکز بر مؤلفه‌های داخلی سازمانی بوده که مستقیماً در کنترل واحدهای صنعتی قرار دارند. بااین‌حال، اثر سیاست‌های دولتی به‌طور غیرمستقیم از طریق شاخص‌های مقرراتی و زیست‌محیطی منعکس شده است. در مرحله بعد، پرسشنامه‌های زوجی برای سنجش شدت روابط علت و معلولی میان مؤلفه‌ها طراحی و داده‌های حاصل به اعداد فازی تبدیل شد. درنهایت، با استفاده از نرم‌افزار FCM Expert نگاشت شناختی فازی ترسیم گردید و میزان تأثیرگذاری، تأثیرپذیری و مرکزیت مؤلفه‌ها تحلیل شد.
یافته‌ها: نتایج نشان داد که ساختار پایداری در صنعت کاغذسازی از یک هسته مرکزی شامل چند مؤلفه کلیدی تشکیل شده است که بیشترین نقش را در پویایی کل سیستم ایفا می‌کنند. در این میان، پاسخگویی شرکت با بالاترین مقدار مرکزیت (۱۴/۳۷) در جایگاه نخست قرار گرفت و به‌عنوان یک اهرم مدیریتی و نقطه مداخله راهبردی شناخته شد. پس‌ازآن، سودآوری شرکت (78/13)، استفاده از مواد بازیافتی (92/10)، میزان مصرف چوب (80/10) و کارایی عملیاتی (72/10) در رتبه‌های بعدی قرار گرفتند. این مؤلفه‌ها با سرعت بالا به مقادیر پایدار همگرا شده و به‌عنوان «محرک‌های قوی و پایدار» شناخته می‌شوند و هرگونه مداخله مدیریتی در آن‌ها می‌تواند به‌سرعت منجر به تغییرات سیستمی گسترده شود. از سوی دیگر، مؤلفه‌هایی مانند مصرف انرژی، مدیریت لجن و برنامه‌ریزی کاهش اتلاف انرژی در دسته «محرک‌های متوسط» قرارگرفته‌اند که رشد آهسته‌تری دارند و در مقدار نهایی کمی پایین‌تر تثبیت می‌شوند، اما در بلندمدت اثرگذاری مهمی بر سیستم اعمال می‌نمایند. همچنین، عواملی مانند هزینه خرید آخال، میزان توقف خط تولید، درآمد فروش محصولات جانبی، آلودگی هوا و رضایت مشتری با مرکزیت پایین‌تر، دارند. این مؤلفه‌ها در همان تکرارهای ابتدایی روند نزولی پیدا می‌کنند و به مقادیر پایین همگرا می‌شوند. این رفتار بیانگر آن است که این مؤلفه‌ها نقش ضعیف‌تری در تحریک کل شبکه دارند و بیشتر تحت تأثیر سایر مؤلفه‌ها قرار می‌گیرند تا این‌که خود عامل تغییر باشند.
نتیجه‌گیری: نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که دستیابی به پایداری در صنعت کاغذسازی نیازمند نگاهی مرحله‌ای و سیستماتیک است. تمرکز اولیه باید بر طراحی سیاست‌های مسئولیت‌پذیر اجتماعی، ارتقای بهره‌وری و توسعه مدل‌های اقتصادی چرخشی باشد و در ادامه با سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین انرژی و بازیافت، مسیر پایداری تثبیت گردد. نهایتاً، بهبود جنبه‌های پیرامونی مانند مدیریت هزینه‌ها، کنترل آلودگی و توسعه بازارهای جانبی می‌تواند پایداری صنعت را در بلندمدت تقویت کرده و جایگاه آن را در اقتصاد ملی ارتقا دهد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

خمیر کاغذ و کاغذ

مراجع

-Alfi, S., Taleghani, M., Vatanparast, M.R. & Homayounfar, M., 2023. A dynamic model for assessing the sustainability of small and medium-sized enterprises. Journal of Optimization in Industrial Engineering, 17(2), 1–13. DOI: https://doi.org/10.22094/QJIE.2024.118 4391

-Alfi, S., Taleghani, M., Vatanparast, M.R. & Homayoonfar, M., 2022. Studying the fundamentals and concepts of sustainability of small and medium-sized businesses based on financial indicators. Agricultural Marketing and Commercialization Journal, 6(1), 194–210.

-Andriani, D., Apriyana, A., Karina, M. & Souza, T.C., 2020. The optimization of bacterial cellulose production and its applications: A review. Cellulose, 27, 288–296. DOI: https:// doi.org/10.1007/s10570-020-03273-9

-Aryaei Monfared, M. H., Dashtbani Khezri, R. & Vaziri, V., 2018. Energy Importance and Ways to Improve Energy Efficiency in the Pulp and Paper Industry. Journal of Conservation and Utilization of Natural Resources, 6(2), 15-27. DOI: https://doi.org/10.22069/ejang.2019.6490. 1183

-Attar, M., Gilaninia, S. & Homayounfar, M., 2016. A study of the effect of green supply chain management's components on the performance of the pharmaceutical distribution companies` system in Iran. Arabian Journal of Business and Management Review (OMAN Chapter), 5 (8), 48-54. DOI: https://doi.org/ 10.12816 /0027246

-Chavooshi, A., Bahmani, A.A., Darijani, A., Mootab Saei, A., Mehrabi, E. & Gholipour, M., 2012. The role of wood and paper industries management of Iran in sustainable development. Journal of Conservation and Utilization of Natural Resources, 1 (3), 79–96.

-Hamedi, M.M., Sandberg, M., Olsson, R.T., Pedersen, J., Benselfelt, T. & Wohlert, J., 2025. Wood and cellulose: The most sustainable advanced materials for past, present, and future civilizations. Advanced Materials, 37(22), 2415787. DOI: https://doi.org/10.1002/ adma. 202415787

-Mehri Charvadeh, M., Pourmousa, S., Tajdini, A., Tamjidi, A. and ُSafdari, V.R., 2022. Effective indicators for the stability of a stable supply chain model in the cellulosic industry by VIKOR method. Iranian Journal of Wood and Paper Science Research, 39(1), 12-26. DOI: https://doi.org/10.22092/ijwpr.2022.357861.1711

-Mohamadi Nematabad, S., Pourmousa, S., Tajdini, A., Jahan latibari, A. & Lashgari, A., 2023. Identifying and prioritizing the components of sustainable production in the corrugated box making industry. Iranian Journal of Wood and Paper Science Research, 38(1), 21-36. DOI: https://doi.org/10.22092/ijwpr.2021.356457.1699

-Movahedi, M., Homayounfar, M., Fadaei Eshkiki, M. and Soufi, M., 2023. Development of a model based on fuzzy cognitive map to analyze the performance of stock exchange firms. Journal of Securities Exchange, 16 (61), 5741-90. DOI: https://doi.org/10.30495/jsm.2023.1997481.1885

-Muiruri, J.K., Yeo, J.C., Zhu, Q., Ye, E., Loh, X.J. & Li, Z., 2023. Bacterial cellulose: Recent advances in biosynthesis, functionalization strategies and emerging applications. European Polymer Journal, 199, 112446. DOI: https:// doi.org/ 10.1016/j.eurpolymj.2023.112446

-Pourmousa, S., 2018. Challenges and Strategies for the Development of the Iranian Corrugated Box Making Industries. Packaging science and art, 10(37), 6-13. DOI: https://dorl.net/ 20.1001.1. 22286675.1398.10.37.1.5

-Quintana, E., Valls, C. & Roncero, M.B., 2024. Valorization of waste-paper sludge as a sustainable source for packaging applications. Polymer Bulletin, 81, 9321–9345. DOI: https:// doi.org/10.1007/s00289-024-05138-8

-Salahi, F., Daneshvar, A., Homayounfar, M. & Pourghader Chobar, A., 2023. Presenting an integrated model for production planning and preventive maintenance scheduling considering uncertainty of parameters and disruption of facilities. Journal of Industrial Management Perspective, 13(1), 105–140. DOI: https:// doi.org/ 10.48308/jimp.13.1.105

-Soltanifar, M., Zargar, S. M. & Homayounfar, M., 2022. Green supplier selection: A hybrid group voting analytical hierarchy process approach. Journal of Operational Research in its Applications, 19(273), 113–132. DOI: https:// dorl.net/ 20.1001.1.22517286.2022.19.2.3.5

-Soufi, M., Fadaei, M., Homayounfar, M., Gheibdoust, H. & Rezaee Kelidbari, H., 2025. Evaluating the drivers of green supply chain management adoption in Iran's construction industry. Management of Environmental Quality: An International Journal, 36(6), 1626–1649. DOI: https://doi.org/10.1108/MEQ-04-2022-0105

-Teng, C.P., Tan, M.Y., Toh, J.P.W., Lim, Q.F., Wang, X., Ponsford, D., Lin, E.M.J., Thitsartarn, W. & Tee, S.Y., 2023. Advances in cellulose-based composites for energy applications. Materials, 16(11), 3856. DOI: https://doi.org/ 10.3390/ma16103856

-Verma, J., Petru, M. & Goel, S., 2024. Cellulose based materials to accelerate the transition towards sustainability. Industrial Crops and Products, 210, 118078. DOI: https://doi.org/ 10.1016/ j.indcrop.2024.118078

-Zachariah, S.M., Naseem, S., Rizwan, M., Nair, G.G., Grohens, Y., Sadiqa, A., Ahmad, A. & Thomas, S., 2025. Eco-friendly cellulose paper composites: A sustainable solution for EMI shielding and green engineering applications. International Journal of Biological Macromolecules, 292, 139127. DOI: https:// doi.org/ 10.1016/j.ijbiomac.2024.139127

تحقیقات علوم چوب و کاغذ ایران

رهیافتی نو بر مؤلفه‌های پایداری در صنعت کاغذسازی: تحلیل شبکه‌ای شاخص‌ها با رویکرد نگاشت شناختی فازی

مراجع

مراجع

دوره 40، شماره 4 - شماره پیاپی 93
دی 1404
صفحه 320-337

رهیافتی نو بر مؤلفه‌های پایداری در صنعت کاغذسازی: تحلیل شبکه‌ای شاخص‌ها با رویکرد نگاشت شناختی فازی

مراجع

مراجع

دوره 40، شماره 4 - شماره پیاپی 93دی 1404صفحه 320-337

دوره 40، شماره 4 - شماره پیاپی 93
دی 1404
صفحه 320-337