نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار پژوهشکدۀ بناها و بافت‌های تاریخی فرهنگی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری. تهران، ایران

2 استادیار دانشکدۀ حفاظت آثار فرهنگی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

3 کارشناس مرمت آثار تاریخی، پژوهشکدۀ حفاظت و مرمت آثار تاریخی فرهنگی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری

4 استادیار گروه هنر و معماری، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

10.22092/ijwpr.2024.365427.1772

چکیده

سابقه و هدف: نقاشی روی چوب در ایران در زمان صفویه متداول شده و در دوره زندیه و قاجار به اوج خود رسید. هنر نقاشی و کتیبه­نویسی بر روی چوب به عنوان یکی آرایه­های منحصربه­فرد در ایران رو به فراموشی بوده که مطالعات فن­شناختی و آسیب­شناختی آنها کمک بسزایی به حفظ و تداوم این­ گونه آثار خواهد نمود. حفاظت از چوب در بناهای تاریخی که آرایه­های رنگی نیز بر روی آن اجرا شده، کار پیچیده­ای است. چالش این کار، مربوط به ویژگی­های چندگانه مادی اثر، نوع مداخلات و انتخاب مواد شیمیایی حفاظتی است که باید در این آثار مد نظر قرار گیرد. در واقع، با شناخت کامل اثر، می­توان راهکار حفاظتی برای آن ارائه کرد. هدف از این مقاله، شناخت مواد، شناخت ساختار و شناخت آسیب لایه­های مختلف شیرسرهای تاریخی خانه تقوی گرگان است که به‌صورت خلاصه، مطالعه فنی گفته می­شود. این شیرسرها مربوط به سال 1209 ه.ق. است.
مواد و روش­ ها: شیرسرهای چوبی خانه تقوی گرگان که در سطح زیرین آن کتیبه­های نوشتاری به همراه نقوش گیاهی و کادربندی­ها اجرا شده، نمونه­های مطالعاتی این پژوهش است. نوع و میزان نمونه با توجه به ابهامات موجود و شیوه آزمایش انتخاب شد. در مجموع، چهار نمونه چوب و چهار نمونه رنگ تهیه گردید. برای مطالعه فنی این آثار، از میکروسکوپ عبوری، میکروسکوپ دیجیتال Dino-Lite plus و میکروسکوپ الکترونی روبشی (SEM) مجهز به آشکارساز  EDSاستفاده گردید. همچنین در شرایط استاندارد آزمایشگاهی، کشت قارچ و سنجش اسیدیته چوب انجام شد.
نتایج: لکه­های سیاه در بررسی با میکروسکوپ دیجیتال حکایت از حضور و رشد عوامل بیولوژیک بر روی سطح چوب دارند که در بخشی از آنها برای کشت و شناسایی قارچ­ها نمونه‌برداری شد. مشاهدات اولیه با میکروسکوپ دیجیتال بر تخریب مواد متشکله چوب ناشی از عوامل بیولوژیک و کاهش استحکام و انسجام چوب است.
در اولین بررسی، با توجه به مقاطع عرضی تمامی نمونه­ها (سه نمونه) مشخص شد که نمونه‌ها از گونه چوب‌های پهن‌برگ هستند. آوندها به‌طور یکنواخت پراکنده شده­اند. در مقطع مماسی اشعه چوبی تک سلولی و چند سلولی مشاهده می­شود که پهنای آن تا حدود 25 سلول می­رسد. اندازه آوند­ها تقریباً یکسان و از نوع همگن و پراکنده آوند می­باشد. در این نمونه آوندها دو تا چهارتایی به هم چسبیده‌اند. اندازه آوند­ها به‌طور میانگین 59 میکرومتر اندازه­گیری شد. همچنین فراوانی آوندها در هر میلیمتر مربع به‌طور میانگین 130 آوند در هر میلیمتر محاسبه شد. در دو نمونه 2021.G.T.3 و 2021.G.T.8 آوند­ها ناهمسان، جدا و مقطع آنها نسبتاً گرد است. حفره‌ها ناهمگن و بخش روزنه دیده می­شود و بعضی آنها تیل­دار هستند. قطر آوندها از چوب بهاره و تابستانه مشخص می‌باشند. در مقطع مماسی اشعه چوبی تک سلولی و یا پر سلولی مشاهده می­شود.
در ادامه مطالعات، نمونه­های مطالعاتی با میکروسکوپ الکترونی روبشی با بزرگ­نمایی­های مختلف بررسی شد. دیواره سلولی در نمونه­ای دچار تضعیف شده و در حال فروپاشی است. همچنین رشد قارچ­ها در میان ساختار چوبی به وضوح دیده می­شود. در دو نمونه دیگر، دیواره­های سلولزی به شدت دچار اضمحلال شده و شاهد گسستگی و گسیختگی بین لایه­های سلولزی هستیم.
نتیجه­ گیری: نتایج این مطالعه نشان داد چوب استفاده شده برای شیرسرهای تاریخی، راش و چوب بلندمازو است. همچنین قارچ‌هایی از نوع آسپرژیلوس تریوس، آلترناریا، آسپرژلوس نایجر و کلادوسپوریوم در ساختار چوب شناسایی شد. در ادامه، تخریب دیواره سلولی و اضمحلال ساختار چوب شناسایی گردید. همچنین از رنگ­های آبی لاجورد، قرمز سرنج، گل­سفید و مخلوط رنگ سیاه کربن و سیاه آهن بر روی چوب­های تاریخی به عنوان نقش و نوشتار استفاده شده است. این مطالعه می­تواند در جهت حفظ صحیح آثار چوبی تاریخی منطقه گرگان اهمیت بسزایی داشته باشد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

-Amini, M., Namiranian, M., Sagheb Talebi, Kh. and Amini, R., 2009. Investigation on The Homogeneity of Diameter Increment Models in Fagus orientalis L. Trees. Journal of Wood and Forest Science and Technology, 16(4):1-23.
-Amirmijani, A., 2019. Important Characters in Identification of Cladosporium. Plant Pathology Science, vol. 8(1): 50-59.
-Angelici, D., Borghi, A., Chiarelli, F., Cossio, R., Gariani G., Lo Giudice, A., Re, A., Pratesi, G. and Vaggelli, G., 2015. µ-XRF Analysis of Trace Elements in Lapis Lazuli-Forming Minerals for a Provenance Study. Microsc Microanal; 21(2): 526-33. doi: 10.1017/S143192761500015X. Epub 2015 Mar 18. PMID: 25782348.
-David J.C., 1997. A contribution to the systematics of Cladosporium. Revision of the fungi previously referred to Heterosporium. Mycological Papers 172:1-157.
-Díaz, GV., Coniglio, RO., Chungara, CI., Zapata, PD., Villalba, LL. and Fonseca MI., 2020. Aspergillus niger LBM 134 isolated from rotten wood and its potential cellulolytic ability. Mycology, 12(3):160-173. doi: 10.1080/21501203.2020.1823509. PMID: 34567828; PMCID: PMC8462884.
-Galperin, A., Kuleshov, G., Tarashkevich, V. and Shutov, G., 1995. Manufacturing and properties of modified wood: A review of 25 years work. Holzforschung-International Journal of the Biology, Chemistry, Physics and Technology of Wood, 49(1):45-50.
-Gambardella, AA., Cotte, M., De Nolf, W., Schnetz, K., Erdmann, R., Van Elsas, R., Gonzalez, V., Wallert. A., Iedema, PD., Eveno, M. and Keune, K., 2020. Sulfur K-edge micro- and full-field XANES identify marker for preparation method of ultramarine pigment from lapis lazuli in historical paints. Sci Adv, 1; 6(18): eaay 8782. doi: 10.1126/sciadv.aay8782. PMID: 32494666; PMCID: PMC7195155.
-Geffert, A., Jarmila, G. and Michal D., 2019. Direct method of measuring the pH value of wood. Forests 10 (10): 852.
-Geng, Y., Li, Z., Xia, L.Y., Wang, Q., Hu, X.M. and Zhang, X.G., 2014. Characterization and phylogenetic analysis of the mating-type loci in the asexual ascomycete genus Ulocladium. Mycologia, 106(4), 649-665
-Ghelichkhani, B.,  Etesam, I. and  Mokhtabad amreie, S. M., 2014. An Analytical Approach to Body Evolutions in Gorgan Houses during Qajar Era. Hoviateshahr, 16(7): 51-62.
-Gurau, L., Timar, MC., Porojan, M. and Ioras, F., 2013. Image processing method as a supporting tool for wood species identification. Wood Fiber Sci 45 (3): 303-313.
-Hajihassani, R., Zamani, S.M., Farzi, M., Mojerlou, S. and Ghahri, S., 2022. Effect of brown rot fungus on the functional characteristics of heat treated wood. Iranian Journal of Wood and Paper Industries, 13(2), pp. 161-170. 20.1001.1.20089066.1401.13.2.4.4 (In Persian).
-Hamed, Safa Abd Al Kader, M., Mohammad Lotfy, H., 2019. A new mixture of hydroxypropyl cellulose and nanocellulose for wood consolidation. Journal of Cultural Heritage 35: 140-144.
-Harandi, D. and Moradienayat M., 2023. Multifunctional PVB nanocomposite wood coating by cellulose nanocrystal/ZnO nanofiller: Hydrophobic, water uptake, and UV-resistance properties. Progress in Organic Coatings 179: 107546.
-Hill, C.A., 2006. Wood modification: chemical, thermal and other processes (Vol. 5), John Wiley and Sons, USA, 264 p. ISBN: 978-0-470-02172-9.
-Hijazi, R., 1978. Principles of Wood Dissection: Dissection and Key to Microscopic Identification of the Most Important Woods of Iran. Tehran: University of Tehran.
-Hoadley, B.R., 1998. Wood as a Physical Surface for paint Application. Painted Wood: History and Conservation, the Getty Conservation Institute, Los Angeles: 2-16.
-Ismaili, F., Khodadad, M. and Moradi, A., 2021. Economic Impact of Second Homes Tourism on Tourism Target Villages (Case Study: Toshan Gorgan Village). Tourism and Leisure Time; 6(11): 129-139. doi: 10.22133/tlj.2021.315833.1022.
-Koochakzaei, A., Hamzavi, Y. and Sultanzadeh Mousavi M., 2022. Characterization of the mural blue paintings in ornamental motif of Ali Qapu palace in Isfahan, Iran, using spectroscopic and microscopic methods (a case study). Journal of Archaeological Science: Reports, Volume 45, https://doi.org/ 10.1016/j.jasrep.2022.103632.
-Koochakzaei, A., Jelodarian Bidgoli, B. and Naserahari, M., 2024. A Multi-Analytical Approach to Identify Colorants in the Qajar Painted Wooden Decorative False Ceilings, From Northwest Iran. Microscopy and Microanalysis, Vol. 30, Isu. 2: 401–414, https://doi.org/10.1093/mam/ozae029.
-Koochakzaei, A., Mohammadi Achachluei, M. and Borzouyan Dastjerdi, M., 2024. 'A Micro-Analytical Approach for Pigments Identification on Qajarid Wooden Panels in Isfahan: Identification of Conichalcite as a Degradation Product of Emerald Green', Progress in Color, Colorants and Coatings, (), pp. -. doi: 10.30509/pccc.2024.167302.1294
-Panahi, P., Jamzad Z., Pourmajidian MR., Fallah A. and Pourhashemi M., 2011. A revision of chestnut-leaved oak (Quercus castaneifolia CA Mey.; Fagaceae) in Hyrcanian Forests of Iran. Caspian Journal of Environmental Sciences 9 (2): 145-158.
-ParsaPajouh, D. and Grober, Sh., 2011. Wood Atlas of Northern Iran: Description and Microscopic Identification of Important Species. Tehran: University of Tehran.
-Pasian khomri, R., Rajabali, H. and Mohammad F.Z., 2017. Evolution process indoor and semi-open space and outdoors (yard) in the historic house in the Qajar and the first Pahlavi periods. Maremat & Me’mari-e Iran, Vol.7.No.13: 91-106.
-Qiu, F.,  Yang J.S., Li, X., Xie C.P., Li, J. and Zheng, F.Q., 2021.  First Report of Bipolaris cactivora Causing Flower Rot of Pitaya (Hylocereus costaricensis) in China. Plant disease, vol. 105, No. 4, Published Online, doi.org/10.1094/PDIS-09-20-2055-PDN
-Roonasi, P., Allan, H., 2010. An ATR–FTIR study of carbonate sorption onto magnetite. Surface and Interface Analysis 42 (6‐7): 1118-1121.
-Sadeghifar, H., Ramin, V., Yashar, E., Seifollahi, J. and Abdol Ghaffar E., 2010. "pH, conductivity and buffer capacity of six Iranian wood species." Asian Journal of Chemistry 22 (2): 1615-1618.
-Schoch, W., Iris H., Fritz, H.S. and Felix K., 2004. Wood anatomy of central European Species. Swiss Federal Institute for Forest Birmensdorf, Switzerland.
-Soleimani, P., Farahmand B., Akbarifard M., 2011. COMPARING THE STRUCTURE AND THE WOODEN ORNAMENTS OF ABYANEH JAME MOSQUE, WITH THE WOODEN MOSQUES IN THE EASTERN AZARBAIJAN. ISLAMIC ART, 2011;7(14):25-40.
-Švarcová, S., Kočí, E., Bezdička, P., Garrappa, S., Kobera, L., Plocek, J., Brus, J., Šťastný, M. and Hradil, D., 2020. Uncovering lead formate crystallization in oil-based paintings. Dalton Trans; 49(16): 5044-5054. doi: 10.1039/d0dt00327a. PMID: 32186568.
-Talebian, M.H. and Soltani, A., 2022. Typological Survey of Flat Wood Beam Ceilings in Historical Houses of Shiraz. Journal of Iranian Architecture Studies; 9(18): 71-87.
-Torkaman, J., Vazeri, M., Sandberg, D. and Mohammadi limaei, S., 2019. Comparison Study in the Clear Wood Estimation of the Beech tree trunk (Fagus orientalis Libsky). Iranian Journal of Wood and Paper Industries, 10(1), pp. 11-19. 20.1001.1.20089066.1398.10.1.2.9(In Persian).
-Yves, R. and Nathan, Lo., 2010. Biology of Termites: a Modern Synthesis. Ebook: Springer Netherlands. ISBN: 9789048139774, 9048139775.https:// inside wood. lib.ncsu.edu. www.irug.org.