نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• یاسر حمزوی ¹
• دانیال هرندی ²
• فتح الله نیازی ³
• سید محسن حاجی سید جوادی ⁴

¹ دانشیار پژوهشکدۀ بناها و بافت‌های تاریخی فرهنگی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری. تهران، ایران

² استادیار دانشکدۀ حفاظت آثار فرهنگی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

³ کارشناس مرمت آثار تاریخی، پژوهشکدۀ حفاظت و مرمت آثار تاریخی فرهنگی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری

⁴ استادیار گروه هنر و معماری، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

چکیده

سابقه و هدف: نقاشی روی چوب در ایران در زمان صفوی متداول شده و در دوره زند و قاجار به اوج خود رسید. هنر نقاشی و کتیبه نویسی بر روی چوب به عنوان یکی آرایه‌های منحصربه‌فرد در ایران رو به فراموشی بوده که مطالعات فن شناختی و آسیب شناختی آن ها کمک بسزایی به حفظ و تداوم این گونه آثار خواهد نمود. حفاظت از چوب در بناهای تاریخی که آرایه های رنگی نیز بر روی آن اجرا شده، کار پیچیده ای است. چالش این کار مربوط به ویژگی های چندگانۀ مادی اثر، نوع مداخلات و انتخاب مواد شیمیایی حفاظتی است که باید در این آثار مد نظر قرار گیرد. در واقع، با شناخت کامل اثر، می توان راهکار حفاظتی برای آن ارائه نمود. هدف از این مقاله، شناخت مواد، شناخت ساختار و شناخت آسیب لایه های مختلف شیرسرهای تاریخی خانه تقوی گرگان است که به صورت خلاصه، مطالعه فنی گفته می شود. این شیرسرها مربوط به سال 1209 ه.ق. است.
مواد و روش ها: شیرسرهای چوبی خانه تقوی گرگان که در سطح زیرین آن کتیبه های نوشتاری به همراه نقوش گیاهی و کادربندی ها اجرا شده، نمونه‌های مطالعاتی پژوهش حاضر است. نوع و میزان نمونه با توجه بر ابهامات موجود و همچنین شیوۀ آزمایش انتخاب شد. در مجموع، چهار نمونه چوب و چهار نمونه رنگ تهیه شد. برای مطالعۀ فنی این آثار از میکروسکوپ عبوری، میکروسکوپ دیجیتال Dino-Lite plus، میکروسکوپ الکترونی روبشی (SEM) مجهز به آشکارساز EDSاستفاده گردید. همچنین در شرایط استاندارد آزمایشگاهی، کشت قارچ و سنجش اسیدیته چوب انجام شد.
نتایج: لکه‌های سیاه در بررسی با میکروسکوپ دیجیتال حاکی از حضور و رشد عوامل بیولوژیک بر روی سطح چوب هستند که در بخشی از آنها جهت کشت و شناسایی قارچ‌ها نمونه برداری شد. مشاهدات اولیه با میکروسکوپ دیجیتال بر تخریب مواد متشکله چوب ناشی از عوامل بیولوژیک و کاهش استحکام و انسجام چوب را دلالت دارد.
در اولین بررسی با توجه به مقاطع عرضی تمامی نمونه‌ها (سه نمونه) مشخص شد که نمونه ها از گونه چوب های پهن برگ هستند. آوندها به طور یکنواخت پراکنده شده‌اند. در مقطع مماسی اشعه چوبی تک سلولی و چند سلولی مشاهده می‌شود که پهنای آن تا حدود 25 سلول می‌رسد. اندازه آوند‌ها تقریبا یکسان و از نوع همگن و پراکنده آوند می‌باشد. در این نمونه آوندها دو تا چهار تایی به هم چسبیده اند. اندازه آوند‌ها به طور میانگین 59 میکرومتر اندازه‌گیری شد. همچنین فراوانی آوندها در هر میلیمتر مربع به طور میانگین 130 آوند در هر میلیمتر محاسبه شد. در دو نمونه2021.G.T.3 و 2021.G.T.8 آوند‌ها ناهمسان، جدا و مقطع آنها نسبتا گرد هستند. حفرات ناهمگن و بخش روزنه دیده می‌شود و بعضی آنها تیل‌دار هستند. قطر آوندها از چوب بهاره و تابستانه مشخص هستند. در مقطع مماسی اشعه چوبی تک سلولی و یا پر سلولی مشاهده می‌شوند.
در ادامه مطالعات، نمونه های مطالعاتی با میکروسکوپ الکترونی روبشی با بزرگ نمایی های مختلف مورد بررسی قرار گرفت. دیوارۀ سلولی در نمونه ای دچار تضعیف شده و در حال فروپاشی است. همچنین رشد قارچ ها در میان ساختار چوبی به وضوح دیده می شود. در دو نمونه دیگر، دیواره های سلولزی به شدت دچار اضمحلال شده و شاهد گسستگی و گسیختگی بین لایه های سلولزی هستیم.
نتیجه گیری: نتایج این مطالعه نشان داد چوب استفاده شده برای شیرسرهای تاریخی، راش و چوب بلند مازو است. همچنین قارچ هایی از نوع آسپرژیلوس تریوس، آلترناریا، آسپرژلوس نایجر و کلادوسپوریوم در ساختار چوب شناسایی شد. در ادامه، تخریب دیواره سلولی و اضمحلال ساختار چوب شناسایی گردید. همچنین از رنگ‌های آبی لاجورد، قرمز سرنج، گل سفید و همچنین مخلوط رنگ سیاه کربن و سیاه آهن بر روی چوب های تاریخی به عنوان نقش و نوشتار استفاده شده است. این مطالعه می تواند در جهت حفظ صحیح آثار چوبی تاریخی منطقه گرگان اهمیت بسزایی داشته باشد.

کلیدواژه‌ها

• ساختارشناسی
• شیرسر
• نقاشی روی چوب
• گرگان

موضوعات

• حفاظت و اصلاح چوب